Programa

Non existe barreira ou muro impenetrable entre o cinema de ficción e o documental. Ambos son vasos comunicantes diso que entendemos como transmisión de emocións afastadas da truculencia. O público do noso festival sábeo moi ben. Aquí alzáronse en máis dunha ocasión co Premio das Público obras de estirpe documental das que agora lembramos Los niños de Rusia, de Jaime Camino. Sen ir máis lonxe, na edición do pasado ano este mesmo premio foi para esa xema da memoria audiovisual titulada El caso Padilla, que nos introducía con impudicia abraiante naquela sala da Casa das Américas nas que a revolución cubana perdeu a inocencia.

Na programación deste Cineuropa 2023 aparece a sinatura de Wim Wenders —nos últimos anos moi dado a incursións no formato con obras tan estimables como Pina— centrado na arte pictórica e escultórica de Anselm Kiefer. Moito máis apegada ao presente, regresa a Cineuropa La estafa del amor, de Virginia García del Pino, da cal puidemos ver en Cineuropa El jurado ou Basilio Martin Patino, la última carta. Na súa nova proposta, García del Pino presentará ao público o estado das cousas da sedución nos tempos de Tinder. Unha chiscadela ao Pasolini de Enquisa sobre o amor sobre o cal a autora debaterá en directo co público de Cineuropa.

Tamén sobre o (des)amor e sobre como xestionalo ou reconvertelo trata Carmen Torres en Velocidad de escape, un exemplo non egocentrista de cinema do eu, a partir do que foi a relación amorosa da directora coa súa compañeira e a forma en que esta evolucionou despois da ruptura. Completan a sección propostas chegadas de Arxentina e Portugal, ademais do gran documental sobre Sinnead O’Connor Nothing compares.

Esta é a terceira edición de Cineuropa como festival internacional competitivo. Xa prendeu no público a idea de que entre estas primeiras ou segundas películas —indo máis aló das grandes firmas ou dos títulos aos os precede a súa sona— se atopan as verdadeiras sorpresas da programación. Sorpresas que tampouco chegan precisamente sen avais. Proceden do Panorama ou dos Encounters da Berlinale; da súa consagración en Cannes, vía os triunfos absolutos na Semana, a Quincena ou Un Certain Regard; do palmarés de Locarno, da loita polo León de Ouro de Venecia ou dos seus Giornate degli Autori. Cinema procedente de Grecia ou Romanía, de Alemaña ou Francia, de Tailandia, Corea do Sur, Arxentina, Reino Unido, Bélxica, Estados Unidos ou Galicia. O palmarés do xurado oficial coñecerase na clausura. Namentres, non perdan unha destas doce películas que están entre o cinema máis intenso da tempada.

No seu momento, na primeira década deste século, en Cineuropa apostamos firmemente polos primeiros indicios de que en Galicia afloraba unha xeración de miradas poderosísimas. Seguimos naquel momento as primeiras curtametraxes de Oliver Laxe ou de Lois Patiño e inauguramos a edición de 2007 coa primeira longa de Alfonso Zarauza. Os tres son xa posuidores do Premio Cineuropa, xunto ao primixenio Alberte Pagán. Nesta edición continuamos o seguimento dalgún dos pioneiros do Novo Cinema Galego como Ángel Santos ou o xa citado Zarauza. Celebramos a ópera prima de Pablo Lago, O auto das ánimas, primeira película galega que compite polo Premio Cineuropa na sección Novas/os cineastas. E incorporamos á lista de Premios Cineuropa outorgados aos nosos talentos de interpretación (Luis Tosar, Mabel Rivera, María Vázquez, Antonio Durán «Morris») ao xupiterino Luis Zahera. Ademais, a través de senllos traballos documentais, lembramos as figuras e as creatividades truncadas fóra de tempo da poeta Xela Arias e do humorista grafico e axitador cultural Xesus Chichi Campos.

O travelling polo máis brillante da tempada no cinema non europeo loce unha inocultable prevalencia dunha cinematografía: a arxentina. En verdade, é como para ter a tentación de teorizar con que a greta (sic), esa expresión que monopolizou a vida naquel país desde hai polo menos catro anos e que vén facer gráfica a extrema polarización sociopolítica que creba a cotiandade do país austral, resultara finalmente fonte de fecundidade creativa. Porque o certo é que ningunha das tres magníficas películas arxentinas incluídas na programación pode negar que sobre ela se estenden lecturas desa tensión máxima baixo a cal viviu o país e que explica o xurdimento dunha figura tan dantesca como Javier Milei, agora en proceso de plausible amortización electoral. Ese filme noir maxicamente desestruturado que é a peza mestra estreada e recibida con euforia en Cannes, Los delincuentes, parte dunha premisa non tan afastada á do Atraco a las tres de José María Forqué, para ir fraguando unha fuxida da realidade que sinala ou anuncia un país no que non se quere vivir.

El rapto é algo así como o antídoto contra a cívica e ata artisticamente comprensible candidez de Arxentina 1985. Ambientada nese mesmo ano, do que fala é das sentinas, das cloacas da ditadura, e de como seguiron regurxitando vítimas e horror, xa con Raúl Alfonsín na Casa Rosada. E Puan é –directamente– unha radiografía desa Arxentina onde a caldeira está a piques de estoupar. E a maneira en que isto se perfila partindo do humor para ir suavemente agravando o ton e concluír nunha emotiva explicación dunha sociedade onde o ruído o engole todo, desenvólvese nun dos mellores guións escritos este ano, premiado xa en San Sebastián.

Nesta selección do mellor do panorama do cinema non europeo do ano, poucas explicacións merecen tres autores maiores como Win Wenders, renacido en Perfect days cal ave fénix co seu premio para o actor xaponés Koji Yakusho en Cannes, Michel Franco, en Memory, a súa primeira experiencia de rodaxe en Hollywood, que supuxo en Venecia o Leon de Prata para o seu intérprete, Peter Saarsgard, e Ryusuke Hamaguchi, quen con Evil does not exist –Gran Premio do Xurado en Venecia– ratifica o que foi a eclosión do director hai un par de tempadas con Drive my car e A ruleta da fortuna e a fantasía.

Completan esta selección o Leopardo de Ouro do Festival de Locarno, a iraniana Zona crítica, viaxe lisérxica á fin da noite, rodada na clandestinidade dun Teherán moi After hours, e mais a australiana The survival of kindness, estrea absoluta en España logo do paso pola competición oficial da Berlinale deste insólito exercicio de humanización aborixe do universo Mad Max, que arrinca cunha muller encerrada nunha gaiola no deserto de Tasmania. E unha evolución sorprendente á altura do gusto polo risco do seu director, Rolf de Heer.

Todas esas películas con sinatura europea das que levamos meses escoitando falar, tras o seu paso na Berlinale (Christian Petzold: Gran Premio do Xurado por Afire; João Canijo: Premio do Xurado por Mal Viver; Bas Devos, gañador Encounters por Aquí), en Cannes (Palma de Ouro para Anatomía dunha caída; mellor dirección para A lume manso; Premio do Xurado para Follas de outono), en Venecia (Matteo Garrone, mellor director por Eu capitán; Agnieszka Holland, Premio do Xurado por A fronteira verde), en Locarno (Radu Jude, Gran Premio do Xurado por Non agardes moito da fin do mundo) ou Karlovy Vary (Stephan Komandarev, Globo de Cristal para As leccións de Blaga) xunto á formidable película de Alice Rohrwacher, A quimera (Espiga de Prata en Valladolid), quizais a mellor da tempada. E a colleita española, co emerxente Victor Iriarte, quen con Sobre todo de noche (Premio FIPRESCI na Seminci) enmarca o Premio Cineuropa a Ana Torrent. A sección que foi raíz das primeiras edicións de Cineuropa continúa ostentado o lugar onde habitan as películas a priori máis agardadas.

No marco das celebracións polos 40 anos de democracia a cumprirse o vindeiro 10 de decembro, o Consulado Xeral da República Arxentina en Vigo desenvolve unha serie de actividades tendentes a salientar, difundir e reflexionar sobre a vixencia dos dereitos humanos e o significado histórico, político e social que posúe a democracia.

Este ciclo cinematográfico da 37ª edición de Cineuropa é unha desas actividades creadas co obxectivo de poñer en valor os modos en que a sociedade arxentina exercitou a memoria sobre o pasado ditatorial e os seus efectos no presente. Un dos piares fundamentais foi a expresión artística, entre elas, a produción cinematográfica. Ben sexa en forma de ficción ou documental, a extensa filmografía que as creadoras e creadores cinematográficos dedicaron a este tema abrangue todo tipo de información, documentos, perspectivas e reflexións sobre o terrorismo de Estado, a militancia social e política, e os xeitos máis lóxicos e terapéuticos de procurar xustiza e construír memoria.

Jorge Semprún é unha figura poliédrica clave para entender e abranguer boa parte do século XX español e europeo. Home político de acción (non seu desempeño como militante clandestino en España do Partido Comunista entre 1953 e 1962), de reacción (a súa saída ou expulsión do PCE en 1964, xunto a Fernando Claudín: o seu papel na dinamitación do Partido Comunista nas primeiras eleccións democráticas de 1977) e de xestión (foi ministro de Cultura dos gobernos de Felipe González entre 1988 e 1991).

Como escritor concentrou a meirande parte dá súa prolífica obra literaria na súa función memorial autobiográfica ou periférica á súa experiencia como prisioneiro no campo de concentración nazi de Buchenwald. E como guionista de cinema, embarcouse en relatar a través de historias para a gran pantalla as que foron obsesivas inquietudes ideolóxicas que foron motor da súa vida: temas tan presentes na súa colaboración estreita co Premio Cineuropa 2017 Costa-Gavras, con quen traballou para os libretos de Z, A confesión e Sección especial, con Alain Resnais (nos guións de Stavisky e da inequivocamente autobiográfica A Guerra rematou, na que o personaxe de Yves Montand é un diáfano alter ego do clandestino Federico Sánchez) e con Joseph Losey, onde Montand encarna por segunda vez a imaxe do Jorge Semprún clandestino en Os roteiros do sur.

Semprún estivo dúas veces nomeado ao Óscar polos seus guións: en 1968 por A guerra rematou, de Alain Resnais, e en 1970 por Z, de Costa-Gavras. É algo que ningún outro cineasta español conseguiu, o que dá unha idea da súa relevancia no cinema non só europeo senón naquela emanación que un cinema de compromiso político chego a alcanzar nun territorio tan pouco propicio como Hollywood.

En parte pola súa volcánica personalidade, que ou levou a enfrontarse con dureza con figuras de poder na Transición como Santiago Carrillo ou Alfonso Guerra, e quizais tamén polo seu afrancesamiento cultural de adopción (só escribiu directamente en castelán a novela política coa que gañou en 1977 o Premio Planeta, Autobiografía de Federico Sánchez e a última dás súas 14 novelas, 20 años y un día), non hai aínda en España unha consciencia cabal da importancia no noso século XX de Semprún, da súa biografía e da súa obra cinematográfica, memorialística e literaria. Só asi se explica que a piques de finalizar este 2023, ano do centenario do seu nacemento, esta programación especial de estudo e tributo á obra de Semprun sexa a primeira que se realiza en España.

Con motivo do citado centenario, Cineuropa reflexionará sobre a figura humana e biográfica de Semprún, nunha mesa de debate na que contaremos coa participación inestimable de Costa-Gavras, director co que o escritor colaborou en tres ocasiones e con quen mantivo unha moi estreita amizade ata a súa morte. Proxectaremos un total de dez películas baseadas en guións seus e tamén programaremos a tan interesante obra documental sobre ou final do franquismo e o estado das cousas na oposición á ditadura, o único filme que dirixiu, As dúas memorias.

As dúas memorias, na que o propio Costa-Gavras participa como narrador coa súa voz en off, é unha película seminal, un antecedente de peso de exploracións cinematográficas posteriores que tiveron moita maior difusión como La vieja memoria, de Jaime Camino ou o Informe General de Pere Portabella. En As dúas memorias, filmada aínda con Franco no Pardo, Semprún recolle testemuños, entre outros, de Santiago Carrillo, Federica Montseny, Jose María Gil-Robles, Dionisio Ridruejo, María Casares, André Malraux, Simón Sánchez Montero ou Fernando Claudín.

(POR ORDE DE PROXECCIÓN)

En 1963 Spencer Tracy aceptou desmitificarse ao cento por cento e interpretar en It´s a mad mad, mad, mad world a un tenente de policía corrupto que loitaba durante máis de tres horas de metraxe por facerse co botín dun roubo. Para iso debía manter todo ese tempo unha desaforada barafunda contra unha banda de contrincantes a motor que foron a inspiración directa da serie de debuxos animados de Hanna-Barbera Os autos tolos (Wacky Races) que deu a coñecer mundialmente aos televisivos Penelope Glamour ou a Pier Nodoyuna. Tracy tiña 63 anos, estaba desfondado por unha vida de excesos etílicos e, de feito, despois desta ordalía, só protagonizaría unha película máis, Adiviña quen vén esta noite (Guess who’s coming to dinner), na que apenas se movía do sofá. Non hai nada máis disparatado que tratar de entender as razóns que levaron ao insigne actor a embarcarse (para case morrer no intento) no mix de screwball comedy e road movie que dá título a esta sección conformada por doce películas que hoxe son obras de culto absoluto pola nada ordinaria tolemia ou desaforamento que as percorre de comezo a fin. O billete de lotería dos Antoine e Antoinette de Jackes Becker. A cita co diaño de Don Ameche en O diaño dixo non (Heaven Can Wait), obra mestra radical de Ernst Lubitsch. Por non baixar chanzos na cima da mestría, o paseo de Joel McCrea pola Gran Depresión en As viaxes de Sullivan (Sullivan’s Travels), de Mitchell Leisen.

O Rufufú do sempre xigantesco Mario Monicelli, onde Vittorio Gassman ou Totó asinan xunto a el una das cimas da commedia alla italiana. O mellor Louis de Funes, un cómico necesitado de urxente reivindicación moito máis alá do xénero popular en A gran esmorga (La grande vadrouille). O disparate con cinco xenialidades por minuto de Hellzappopin‘, en España moi libre pero non do todo infelizmente traducido como Loquilandia. O delirio de humor british inclasificable de Withnail and I, película que participou na segunda edición de Cineuropa en 1988 e hoxe é xa obxecto de adoración cinéfila. O Billy Wilder máis cáustico que se poida imaxinar, con aquela posta en cuestión da institución matrimonial tan politicamente incorrecta que condenou ao filme, Kiss Me, Stupid a un esquecemento do que hai que rescatalo unha e mil veces, xunto a Kim Novak e á xenial autoparodia de Dean Martin. E Palombella rossa: que mellor oportunidade para recuperar a este Nanni Moretti, anticipo en liña directa con O sol do porvir.

Neste 2023 Cineuropa recoñece a Luis Zahera, Ana Torrent e João Canijo.

A TRAVÉS DO CINEMA DE CARMEN CASTILLO

O 11 de setembro de 1973, hai 50 anos, o Palacio Presidencial de la Moneda en Santiago de Chile foi bombardeado. Ese golpe de estado, comandado polo xeneral Augusto Pinochet, puxo fin ao goberno socialista de Unidad Popular de Salvador Allende, elixido democraticamente tres anos antes. Logo deste feito viñeron 17 longos anos dunha ditadura sanguenta e desapiadada que deixou máis de 40 mil vítimas, entre elas case tres mil mortos e máis de tres mil desaparecidos. Ás torturas padecidas polos milleiros de detidos e aos máis de 200 mil exiliados hai que sumar tamén o extenuante padecemento dun pobo vítima do laboratorio dun novo modelo económico ultraliberal perpetrado polos “Chicago Boys”.

Máis do 70 % da poboación chilena non nacera cando o golpe de estado. É por iso esencial preservar a memoria e proxectala cara ao futuro, un desafío ben grande no contexto dunha sociedade moi dividida, e o cinema debe contribuír nesta tarefa. Esta sección de Cineuropa dedícase ao cinema da chilena radicada en Francia Carmen Castillo, quen sufriu tamén de modo directo a represión da ditadura, e nela proxéctanse dous dos filmes máis representativos da súa filmografía. A maiores, realízase tamén unha actividade de reflexión e discusión a cargo da crítica cinematográfica Imma Merino, coñecedora de primeira man da obra de Castillo.

Imma Merino é licenciada en Filosofía pola Universidade Autónoma de Barcelona e doutora en Comunicación pola Universidade Pompeu Fabra, cunha tese de doutoramento titulada Subjectivitat i autorepresentació no cinema d’Agnès Varda.

É profesora de Historia e Teoría do Cinema e de Análise dos Medios de Comunicación na Universidade de Xirona. Desde 1989 exerce como crítica de cinema e xornalista cultural no xornal El Punt Avui. Tamén escribe noutras publicacións, como a revista L’Avenç, na que publica de xeito regular.

Carmen Castillo (Santiago de Chile, 1945). Documentalista e guionista chilena, militante do Movemento de Esquerda Revolucionaria (MIR, polas siglas en español), docente e investigadora do Centro de Investigacións de Historia de América Latina da Universidade Católica de Chile.

Colaboradora do Goberno de Salvador Allende, tras o golpe militar de 1973 pasa a vivir na clandestinidade a canda o seu compañeiro Miguel Enríquez, líder da resistencia chilena, e as fillas dos dous. A Dirección de Intelixencia Nacional (DINA), policía secreta da ditadura de Pinochet, descóbreos e dálle morte a Enríquez, ao tempo que expulsa a Castillo do país.

Carmen Castillo exíliase en Francia, onde consolidará unha longa traxectoria no eido documental, con producións en distintos países. Amais de La flaca Alejandra (1994) e de Calle Santa Fe (2007), que poderemos ver en Cineuropa 37, debémoslle outros moitos filmes, entre os que se contan La verdadera leyenda del Subcomandante Marcos (1994), El país de mi padre (2002) ou José Saramago: el tiempo de una memoria (2003).