Premios

“Estense tranquilos, que enseguida vendrá la autoridad competente, militar por supuesto”.

Esta frase tan evocadora da noite do gran temor pronúnciaa Luis Zahera trinta anos despois de que a escoitásemos na toma do Congreso dos Deputados o 23-F, cando nun deses tempos mortos nos que o reloxo se suspendía, un capitán da confianza de Antonio Tejero tomou o micro para dirixirse á cámara. Era o 2011 e Luis Zahera interpretaba o capitán Muñecas na película de Chema de la Peña 23-F: A película.

Jesús Muñecas non foi un dos protagonistas principais dese golpe. Non empuñou a pistola fronte a Landelino Lavilla nin tratou de convencer a Tejero para que o deixase subir á tribuna cunha lista de goberno de concentración que incluía comunistas e socialistas. Non sacou os tanques á rúa en Valencia nin borboneou na Zarzuela, agardando a que o Elefante Branco sacase a empurróns a súa investidura ou se batese en retirada. Foi un personaxe característico. Lembrámolo por un momento lóstrego e unha frase enigmática para a posteridade. Luis Zahera, o capitán Muñecas da ficción, tamén tivo este intre onde o foco, o spotlight, se centraba nel para logo non volver ocupar o centro da escena.

Non estou seguro de que ao falar de Zahera sexa xusto dicir que é un actor característico. Un actor de reparto. E digo isto aínda sabendo que na nosa cinematografía case todos os grandes, dende López Vázquez ata Sacristán, dende Landa a Fernán-Gómez, comezaron a súa carreira como o que se mal chamaba actores secundarios. Digo isto co coñecemento de que os dous premios Goya que gañou Luis Zahera son como actor de reparto. E que os seus catro Mestre Mateo tamén o son nesa mesma categoría. Actor de reparto. Pero, que sería da rebelión espartaquista de Luis Tosar en Celda 211 sen ter de escolta a Releches? Que sería de El reino sen a mellor secuencia nun balcón da historia do cinema español? Que sería de Tejero sen o capitán Muñecas? Que sería de As bestas sen Xan? Que sería de Coronado sen Ezequiel? Que sería de Portozás sen Petróleo? Que sería de Sorogoyen sen Luis Zahera? Sorogoyen é un rapaz Zahera. Por favor, non invertan os termos. É un pracer apreciar este talento xa non consolidado senón desbordante, valorar que sexa algo así como o home de moda, recordando unha película de Méndez Leite que ten xa 53 anos, porque Zahera gañouno todo a pulso dende hai décadas. Dende as curtas con colegas tolos polo cine como Alber Ponte ou Jorge Coira. Dende as táboas do escenario xunto a Roberto Vidal Bolaño. Dende Los lunes al sol. Dende que foi Valle-Inclán ou Lovecraft. O capitán Muñecas ou o outro eu salao de Núñez Feijóo. É un talento que se deixou pulir ata chegar a ser unha forza da natureza. E que se expande en cada un dos seus traballos. Mídese xa con colosos do cinema francés como Marina Foy ou Denis Menochet. En Francia aínda non saben se o aman ou o odian, co medo que lles fixo pasar. Pero reverénciano. Aquí querémolo. Querémolo moito porque puidemos ver, paso a paso, o proceso de axigantamento que vai de actor novo de finais do século XX a besta contemporánea.

José Luis Losa

Ana Torrent atrapou na súa mirada de nena de sete anos toda a capacidade hipnótica que o cine era capaz de suxerir, en ofrenda ou en fagocitación, na seminal El espíritu de la colmena, do felizmente retornado Víctor Erice. Sobre a aura daquela obra ao redor da cal flutuaba a fascinante vampirización do mundo real feo por parte das fantasías de belas e bestas, intúese que pendía a ameaza de deixar transmutados no celuloide fílmico, atrapados no tempo, engaiolados, os ollos-médium daquela Ana Torrent. Foron moi frecuentes na historia do cine os casos de actores moi novos que se viron aprisionados por aquela imaxe icónica infantil de si mesmos e non se deron liberado desas cadeas de ouro para permitirse o desenvolvemento dunha carreira adulta. Pensen en Shirley Temple, en Freddie Bartholomew (incapaz de sobrepoñerse ao seu personaxe naquel cume do cine de aventuras no mar titulada aquí Capitanes intrépidos), en Tatum O’Neal, a actriz máis nova en gañar un Óscar (por Luna de papel de Peter Bogdanovich) ou en Linda Blair, nena mártir de El exorcista, o filme de terror máis influente nos anais do xénero.

Ana Torrent contou co apoio dese tan intuitivo salvador de rostros esenciais para o cine que foi Carlos Saura. El apuntalou a pervivencia daquela nena no cinema español coa súa participación como unha das tres orfas sometidas á sombra do tardofranquismo de Cría Cuervos, Gran Premio do Xurado en Cannes. Pero tamén, e isto é moito menos recordado, en Elisa, vida mía, un dos tantos sauras que se axiganta co tempo, onde Ana Torrent encarnaba a infancia da protagonista, Geraldine Chaplin.

A partir daquela asistimos non só a unha reinvención da nena actriz, senón a un proceso de maduración espontáneo, orgánico. O que vai de compartir planos con dous mestres da actuación como Héctor Alterio ou Luis Politti en El niño -que chegou ata a ser candidata ao Óscar e lle supuxo un Premio de Interpretación no entón prestixioso festival de Cine de Montreal-, a participar nunha das óperas magnas de Basilio Martín Patino, Los paraísos perdidos.

Logo foi parte esencial das óperas prima de Julio Medem ou Amenábar. Con este último, en Tesis, o rostro de Ana Torrent e a súa mirada foron moi astutamente elevados ao epicentro da angustia de supervivencia que percorría o filme. “Me llamo Ángela y me van a matar” era a frase heráldica daquela película que removeu o cine de terror español. E dende o cartel do filme, Amenábar xogaba ao contraplano daqueloutra mirada, a primixenia de Erice, mentres de novo Ana Torrent indagaba nos seus medos mirando o amado monstro.

Con trinta anos subiu ao escenario e interpretou a Shakespeare, a Joe Orton, a Bernard Shaw e Marguerite Yourcenar, a Arrabal ou Jean Genet. Na pantalla foi Yoyes, protomártir da ETA saturnal, e Carmen Polo de Franco, disputándolle o plano a Evita. Tamén Catalina de Aragón nunha superprodución británica, loitando polo trono de Inglaterra contra unha Natalie Portman moi Ana Bolena. Embarcouse con Peter Greenaway naquela epopea sen horizonte final e non pouco fascinante titulada Las maletas de Tulse Luper. E así, ata chegar ao presente.

Este 2023 posúe unha significación especial para a carreira de Ana Torrent. Pecha un círculo inaugurado hai medio século. Xunto a Víctor Erice, que a situou diante da cámara para que coñecese a poética e a fascinación das imaxes en movemento. Cincuenta anos despois de aprender que o cine era unha ponte de prata para fuxir de ásperas realidades, Ana Torrent asiste en Cerrar los ojos a outra verdade revelada: a pantalla aberta como sanación, como revivificación emotiva. A ese universo case místico retorna a actriz para concelebrar aquela súa infancia, agora recuperada, que conmoveu o mundo. E prodúcese isto no mesmo tempo no que Víctor Iriarte lle ofrenda a Ana unha personaxe delicada e tamén sanadora. A segunda nai dun neno roubado nese xeito de relatar ese acto de xustiza histórica e de reparación dunha ferida aberta que é Sobre todo de noche. De novo, o cine como maxia recompoñedora de emocións rotas. O que vai da inocencia truncada daquela nena-médium que Erice descubriu a esta muller de miradas sabias que seguen crendo na sala ás escuras e na luz para operar milagres ou pagás cirurxías da alma.

José Luis Losa

Para os afeccionados de Cineuropa non é preciso facer unha carta de presentación de João Canijo. A el dedicámoslle na nosa edición de 2011 unha ampla retrospectiva da súa obra, que contou coa súa presenza e celebrou o alumeamento nese mesmo ano da obra mestra absoluta Sangue do meu sangue. Contamos daquela coa presenza do cineasta portugués, autor de películas soberbias no seu tratamento do noir a pé de rúa ou de esquina que formaban parte daquela retrospectiva: Sapatos pretos, Ganhar a vida ou Noite escura. E tamén programamos esa lección do traballo de Canijo coas súas actrices e actores chamado Trabalho de actriz, trabalho de actor, que xiraba arredor da creación de personaxes para o melodrama-río visceral de Sangue do meu sangue.

Nestes doce anos transcorridos, lonxe de permanecer inactivo, o director explorou o territorio do documental e os camiños da fe cega relixiosa en torno a Fátima. E por fin, na pasada Berlinale, reapareceu como o autor maior do panorama internacional que xa fluía nas veas de Sangue do meu sangue. E fíxoo nada menos que cun díptico, dúas películas que en realidade son unha: Mal viver e Viver mal. Nelas, Canijo dálle unha sorprendente volta de folla ao seu cine, concentrado nun marco pechado, ese hotel que é case unha Bernarda Alba. Mal viver recibiu o Premio do Xurado en febreiro en Berlín. É un exercicio de estilo maxistral na forma en que xoga cos espazos, coas loitas desas mulleres, que tanto poderían pertencer a Lorca como a Fassbinder. As actrices de João Canijo. Hai que abrir aquí unha paréntese inescusable. Porque a súa complicidade con esas excepcionais do cine portugués que son Rita Blanco, Anabela Moreira ou Beatriz Batarda, entre outras, que son parte do elenco de Mal viver e da súa contraparte Viver mal, é unha alianza de sabedoría e de tensións artísticas compartidas que só se pode explicar por esta extensión no tempo que fai que a obra de Canijo non se poida concibir sen elas. E que tamén debe tanto aos seus traballos xunto ao cineasta a progresión destas actrices descomunais que son as médiums a través das cales o drama, a traxedia, a paixón, a vida e a morte fan destas dúas películas un momento cume do cine portugués destes tempos.

En Cineuropa ofrecemos Mal viver (e a Estranha forma de vida das súas personaxes femininas que evoca Amália Rodrigues no fado final) e a súa cara B, Viver mal, que se torna en traxicomedia de enredo explicativo e achega luz sobre os claroscuros da primeira. Afundirse en ambas as películas é unha das experiencias cinematográficas máis inmersivas desta tempada. E anuncia a un João Canijo como escenógrafo maior dun melodrama supeditado aquí a un sometemento virtuoso, a unha utilización do fóra de campo como base dese gardián dos segredos que son a casa —coas súas funcións de clase, as súas xerarquías de dominio— e a piscina. É o espléndido crepúsculo das deidades deste fresco fascinante.

José Luis Losa